Op 9 juli 2014 heeft tijdens de International Architecture Biennale Rotterdam (IABR) een presentatie plaatsgevonden van de boeken 'kWh/m2, Energie en landschap' (Dirk Sijmons, e.a.) en 'Energielandschappen, een fotografische nulmeting' (Eric Luiten e.a.). Dirk Sijmons en Eric Luiten deden tijdens hun presentaties onder andere uit de doeken voor welke opgave we staan met betrekking tot het energielandschap, wat voor effecten energietransitie heeft op het ruimtegebruik en welke volgende stappen we moeten gaan zetten.

Samenvatting kernboodschap vanuit de boekpresentaties
Waarneming:  we staan voor een enorme opgave en gezien de actualiteit (minder afhankelijkheid van gas, tekort grondstoffen) wordt die alleen maar nijpender. Maar deze opgave staat niet /nauwelijks op de ‘ruimtelijke’ agenda, we benaderen het vooral technisch en kwantitatief.
Waarom: vanuit de geschiedenis weten we (bij eerdere energietransities) dat een E-transitie een enorm effect heeft op het ruimtegebruik en de beleving en moeten we dus een nieuwe instrumentarium / afwegingskader vinden om een omslag te maken. Zulke veranderingen roepen altijd maatschappelijke weerstand op. Daarom heeft de overheid een rol hierop een krachtige visie te ontwikkelen.
Wat: we moéten dit nu in beeld gaan brengen en volgende stappen gaan zetten.

Van belang in deze context is ook het advies van het College van Rijksadviseurs aan het ministerie van Infrastructuur en Milieu van 25 juli 2013 over vijf combinaties van eigendom, schaal en energieprofiel, uitmondend in een viertal aanbevelingen:

  • nttNieuwe, planologische strategie, aansluitend op kenmerken en uitgangspunten energietransitie
  • nttSpecifiek op het belang van eigendom en beheer van vastgoed, gebieden en structuren gericht beoordelingskader
  • nttCreëren van een timeframe om ruimtelijk ontwerp en energietransitie met elkaar in verband te brengen
  • nttBenoemen speciale gezant voor energietransitie in relevante rijksprogramma’s met een ruimtelijke dimensie

Presentatie Eric Luiten

Energiehonger en energietransitie hebben in ruimtelijke zin zeer ingrijpende gevolgen:

  • nttOntbossing in Nederland in de middeleeuwen
  • nttOntvening in Noordoost Nederland
  • ntt(Fossiele) energie uit de ondergrond
  • nttRigoureuze verduurzaming

Er is een ruimtelijke instrumentatie nodig voor energielandschappen. De overheid heeft zich tot nu toe beperkt tot formuleren van ambities en inrichten van financieel bestuurlijke arrangementen. Ruimtelijke Ordening is niet in staat geweest daarbij aan te haken. Ruimtelijke Ordening moet zich bewegen naar energietransitie ambitie, maar de samenleving is argwanend. Er was ook geen dringende noodzaak, Nederland lag immers aan het '(gas)infuus'. Hierover nadenken was dus ook niet 'nodig'.

Drie cruciale factoren zijn hier te onderscheiden:

  • nttSchalen
  • nttBronnen
  • nttEigenaren

Schaalniveau van de 'kleinste' korrel is bijvoorbeeld dat van de camping, het bedrijf, vervolgens dat van verenigingen van eigenaren en tenslotte instanties van algemeen nut (havenbedrijven, woningcorporaties,  waterbedrijven, regionale luchthavens, etc.)

Kanttekeningen:

  • nttHet uit elkaar halen rood en groen, zoals we gewend zijn, werkt hier niet. De energietransitie wordt een enorme ruimtelijke breinbreker
  • nttDe grote achterhoede is nog niet aangehaakt en houdt zich er volstrekt niet mee bezig
  • nttEr is forse maatschappelijke weerstand

Het landschap zal het ongelooflijk op z’n donder krijgen en de samenleving is er nog niet klaar voor. Daarom heeft het College van Rijksadviseurs een fotografische nulmeting laten uitvoeren:

Presentatie Dirk Sijmons

Er is goed nieuws, want er is genoeg energie voor iedereen. Maar er is ook slecht nieuws, want als we moeten inpassen wordt het pas lastig. Het is echter onontkoombaar voor ons als samenleving, kijkend naar het werk van Frederick Soddy over het gebruik van energie en welvaart. Er is vier jaar gewerkt aan het boek 'kWh/m2' dat gebaseerd is op de Kleine Energieatlas.

Wat valt op?

  • nttAntropoceen: geo-chemische cycli, beïnvloed door de mens (Paul Crutzen)
  • nttRuimte zit nergens op het kritieke pad
  • nttOntwerp doet er toe omdat geen opgave anders dan energietransitie zoveel ruimtelijke gevolgen en impact zal hebben. Met andere woorden: het komt in de 'haarvaten' terecht.

Er zijn ruimtelijke scenario’s ontwikkeld met ECN en PBL. Twee scenario’s zijn verder ingevuld:

  • ntt'Business as usual', wat een enorme elektrificatie opgave betekent
  • ntt'Low energy and supplies', wat -30% energiegebruik betekent. Daarbij wordt waterstof als opslagmedium essentieel.

De ruimtelijke 'voetafdrukken' zijn geprojecteerd op de Wieringermeer (één jaar voor één miljoen mensen).  De ontwerpstudies zijn ontwikkeld op verschillende schaalniveaus (stad, regio, landsdeel). Ook op Europese schaal is dat nodig! Dan blijkt dat in Nederland vooral wind een voor de hand liggende optie is. Technologie voor energieopslag zal ook grote invloed hebben op de ruimtelijke opgave (bijvoorbeeld vliegwieltechnologie, maar dat is allemaal nog niet uitontwikkeld). Op huishoudelijk niveau gaat het vooral om tech-fix oplossingen, vooral bij het 'business as usual'-scenario. Bij het 'less scenario' gaat het om compleet andere varianten (jaren ’60 beeld).
Het boek bevat ook vijf essays voor rekening van de betreffende auteurs.

Presentatie Ed Nijpels (voorzitter borgingscommissie Energieakkoord)

Het Energieakkoord is hard nodig voor consistent energiebeleid, het was een rommeltje de afgelopen jaren. Er volgen nu ook jaarlijks nationale energieverkenningen. In 2016 zal sprake zijn van een tussenevaluatie met een vooruitblik voor ná 2023. In het Energieakkoord is maar weinig aandacht voor ruimtelijke vraagstukken. De Omgevingswet zal grondslag bieden voor (verplichte) participatie, maar verder is het nauwelijks in beeld. Het boek 'kWh/m2' is daarom zeer welkom en een uitstekende schets voor een begin van deze actie (vooral ook de provincies) en de consequenties van de E-transitie. De overheid moet er wel degelijk mee aan de slag. (Kleine) overheden moet hierop gewoon sterke regie voeren, geen afstand nemen van duurzame energie en het mag geen koren op de molen zijn voor alle klimaatsceptici die beweren dat er niets moet gebeuren.

Er zal een enorme verschuiving optreden van centrale naar decentrale energieopwekking en het gaat veel sneller dan verwacht. (Google heeft bijvoorbeeld recent een thermostatenfabriek opgekocht voor 3,2 miljard euro.  Reden: Zij willen aan de slag met energie!) Ook nieuwe opslagtechnologie met batterijen. Er is een andere manier van denken nodig en je moet gewoon dingen durven doen. Verder is Europees energiebeleid dringend nodig: het koppelen van netwerken (Europese interconnectiviteit). Er is massaal innovatie nodig met opslag en de rare regelingen met concurrentie-effecten moeten afgeschaft worden (fiscaliteit). Het transport van energie zal ook slimmer gemaakt moeten worden.

Kijkend naar de energielandschappen en constaterend dat we pas op 4,5% zitten en welke effecten dat nu al heeft, dan is het de hoogste tijd om door te denken wat het effect zal zijn van veel hogere percentages, zoals de 16% in 2023.