Dertig regio’s in Nederland maken in een moordend tempo ‘strategische keuzes’ voor de klimaatdoelen in 2030: de Regionale EnergieStrategieën (RES). De keuzes voor energiebesparing en energieopwekking monden uit in dertig “aanbiedingen” aan het Rijk met gevolgen voor iedereen. Maar wie maakt die keuzes grosso modo?

Dat doen wethouders, ambtenaren en netbeheerders. Aan de legitimiteit daarvan twijfelen wij. Aan de noodzaak niet. Democratisch reparatiewerk, dan maar, en een duidelijke oproep aan gemeentebesturen: dicht het democratische tochtgat.

|Dit is een artikel van Marije van den Berg (Democratie In Uitvoering), Thijs de la Court (Klimaatverbond Nederland) en Thijs van Mierlo (LSA bewoners).

De energietransitie wordt in chaos ontwikkeld. Dat zou je op het eerste gezicht niet zeggen: talloze ambitieuze programma’s en projecten vind je op strak vormgegeven websites of in infographics met heldere routeplanning en dito mijlpalen. Maar daaronder zit stoom, kokend water en bestuurlijke stress. In 30 regio’s wordt onder een moordend tempo gewerkt aan ‘strategische keuzes’ waarmee we de ambitieuze doelen voor het klimaat in 2050 halen. Keuzes over energiebesparing en energieopwekking, over windmolens, warmtenetten, koppelkansen en wijkaanpakken. Wat deze zomer uitmondt in 30 “aanbiedingen” aan het Rijk in een RES, een regionale energiestrategie.

Geen tijd voor burgers

Met de RES worden keuzes gemaakt en beloftes gedaan aan het Rijk, met consequenties waar iedereen mee te maken krijgt. Ook mensen die ‘ertegen’ zijn. Majeure strategische keuzes op een regionale schaal, in een context grotendeels zonder substantiele invloed van lokale volksvertegenwoordiging, laat staan loslopende burgers. Daar is geen tijd voor en trouwens: het zijn er zo veel, wie moeten we dan vragen?

| Voor loslopende burgers is geen tijd en trouwens: het zijn er zo veel, wie moeten we dan vragen?

De verantwoordelijkheid voor de Regionale Energie Strategieën ligt bij de overheid, bij alle vier de overheden (rijk, provincie, gemeente en waterschap). En dus ook de kwestie van de democratische kwaliteit. Blijmoedig als we zijn zien we mogelijkheden om dit belangrijke proces democratischer te maken. En daarmee een enorm potentieel aan meedenkkracht en eigenaarschap in de samenleving te mobiliseren.

Bedrijfsleven aan tafel

Het moet namelijk democratisch beter. Net als veel andere bestuurlijke samenwerkingsverbanden past ook de RES niet in het huis van Thorbecke en maakt zij dat huis weer wat tochtiger. Elke RES is samengesteld uit een stuurgroep van wethouders, met één trekker voor de regio, en met een ambtelijke ondersteuningsgroep. Soms is er maatschappelijke betrokkenheid, bijvoorbeeld van milieufederaties, in veel gevallen zit het bedrijfsleven aan tafel. Wie die keuzes dus grosso modo maakt? Wethouders en ambtenaren. In een paar maanden tijd zetten zij de lijnen uit voor de energietransitie in Nederland: ze kiezen methodes en ze kiezen locaties.

| Wethouders en ambtenaren zetten in een paar maanden tijd de lijnen uit voor de energietransitie in Nederland: ze kiezen methodes en ze kiezen locaties.

Of de RES daarmee de legitimiteit heeft waar dergelijke ingrijpende keuzes om vragen? Wij betwijfelen dat. Moeten we er dan maar mee stoppen? Dat niet. De RES’en zijn een uitvloeisel van het onvermogen om op lokaal niveau vorm te geven aan de enorme opgave van de energietransitie, en van de wens om toch zo dicht mogelijk op de lokale schaal te blijven, waar de impact gevoeld wordt. Vanzelf spreekt ook dat gemeenteraden over de keuzes in de RES een formeel besluit nemen.

Daarmee is Thorbeckes tochtgat behoorlijk gedicht. En kunnen we gaan kijken naar de periode daarna. Want wij hebben niet de illusie dat er in de tussentijd nog serieus bij te sturen is op de proceslegitimiteit. (Transparant en op basis van de juiste informatie belangenafwegingen maken, besluiten en uitvoeren, met een passende zeggenschapsverdeling). Die boot hebben we gemist.

Wethouders houden zich op de vlakte

Onze veronderstelling is dat de democratische wal het schip wel zal gaan keren.

Hoe zal het gaan? De regio komt met een bod. Dat bod moeten de gemeenteraden ondersteunen. Gemeenteraden lopen tegen weerstand uit de omgeving op en gaan remmen. Dan vallen er gaten in het bod. Daar moeten de stuurgroepen het mee doen. Dan zit er een tekort in het bod en dan telt het totaal aan opgewekte energie niet op tot noodzakelijke opwekking.

Dit zal in de zomer van 2020 duidelijk worden. Het Planbureau voor de Leefomgeving gaat vervolgens al die biedingen optellen en wegen. Dan gaan ze terug naar de regio’s: we komen zoveel terawattuur tekort. De regio’s moeten dan hun bod verhogen. Wethouders gaan dat weer proberen in de winter 2020. In maart 2021 komen ze met een finaal bod. Dat is weer te laag. Wethouders zullen zeggen: er is zo veel weerstand in de gemeenteraad, we gaan het gewoon niet doen. Dan wordt de stap: het Rijk gaat aanwijzen, via de provincies. Het is dan winter 2021, de gemeenteraadsverkiezingen 2022 komen eraan dus wethouders zullen zich op de vlakte gaan houden.

Olie op het democratische vuur

Hierna ligt het conflict op straat. Erg? Nee, eindelijk. Olie op het democratische vuur, weg bij de technocratie. Het zal leiden tot politiek die ergens over mag gaan: over belangentegenstellingen in de lokale gemeenschap. En dan is er nood aan een stevige democratische gemeenschap om dat conflict echt goed met elkaar aan te gaan — en niet alleen aan regionale vergadertafels.

| Het zal leiden tot politiek die ergens over mag gaan: over belangentegenstellingen in de lokale gemeenschap.

Het speelveld van de energietransitie moet daarvoor geëffend. En dát is de opgave waarin onze lokale volksvertegenwoordigers hun cruciale rol kunnen spelen: lokaal besturen.

Eerst wat niet gaat gebeuren: dit gat wordt niet dichtgelopen door enkel raadsleden. Zij krijgen op dit moment van rijkswege het advies, maar stiekem dus de opdracht, om ‘hun achterban te betrekken, want dat is jullie rol’. Zoals een raadslid het zei: “Mij bekruipt dan het gevoel dat ik Haags tekentafelbeleid, bekrachtigd door regio-bestuurders, moet ‘verkopen’ aan mensen in mijn omgeving.” Lokale politici moeten hier krachtig terugduwen: het is wel degelijk hun rol, maar de taak moeten zij niet op zich nemen.

Gemeentebesturen: dicht het tochtgat!

Wat gaat er wel gebeuren als onze gemeentebesturen vooropgaan om het tochtgat van de energietransitie te dichten? Vijf acties.

1. Sluit aan bij wat er al is
nNederland is een betrokken en georganiseerd landje. Overheden gaan aansluiten bij de vele bekende structuren van intermediairs en bewonersvertegenwoordiging. Intermediairs hebben een belangrijke rol in het ophalen van verschillende perspectieven en belangen en worden vertrouwd om deze ook aan tafel te brengen bij bestuurders en beleidsmakers. Gemeenten worden creatief in het mobiliseren ervan en kijken verder dan mensen die al betrokken zijn bij een energiecoöperatie of milieubelangengroep. Wijkraden, VVE’s, dorpsbelangen, armoedeplatforms, migrantenorganisaties en wijkcoöperaties. Actieve bewoners met kleine of grote netwerken in hun buurt. Voor- en nadrukkelijk ook tegenstanders. En ook daar gaat het om de juiste afspraken. Wat betekent deelname aan overleggen? Het risico op inpakkende procedures waarbij deelname betekent dat je je automatisch conformeert aan de wijze waarop het gaat (tempo, zeggenschapsverdeling) en ‘dus’ aan het eindresultaat, liggen op de loer. Daarop gaat de gemeenteraad toezien.

2. Schat de loslopende burger op waarde
nOok loslopende burgers zonder macht of direct belang gaan van grotere waarde zijn. Deelnemen aan visie- en planvorming zonder last of ruggespraak, maar ook zonder zich meteen (vooraf) te conformeren aan alle uitkomsten. Gewoon eenmalig, op afroep of zo vaak iemand kan en wil, urgentie voelt, het – nu wel een keer – relevant vindt. Gemeentebesturen maken hiervoor ruimte in het proces en zien dat de kwaliteit stijgt doordat op zijn minst kokervisie voorkomen wordt.

3. Bouw collectieven van bestuurders en burgers
nDe raden geven de stuurgroepen van wethouders en hun ambtenaren opdracht samen op te trekken met energiecoöperaties. Een enorme klus, die vooral bestaat uit contacten leggen en steviger collectieven bouwen. Stevigheid die vaak gemaakt is van zeggenschap en (de mogelijkheid tot) overhead en onderzoek. Verschillende regio’s zetten daar al stappen in, gemeenteraden moeten controleren of daar ook echt iets van terecht komt en waar nodig interveniëren. Ze zien zichzelf daarbij allereerst als vertegenwoordiger van burgers, niet als die van de bestuurlijke overlegstructuren. Ze maken als dat nodig is gewoon stevige politiek van de zeggenschapsverdeling en proceskwaliteit

4. Zorg voor stevige positie energiecoöperaties
nIn 2021 zitten er aan de kant van de energiecoöperaties stevige teams klaar die zich kunnen meten met marktpartijen die het minder democratisch aanpakken. Daarvoor gaat de gemeenteraad nu de omstandigheden maken, in onderzoek, opbouw, ondersteuning. Het gemeentebestuur zorgt dat ze in positie komen. En stuurt erop dat marktpartijen daarbij toeleveranciers en waar gewenst ontwikkelpartners zijn, met de gemeenschap als opdrachtgever.

5. Laat de winst lokaal neerslaan
nGemeenteraden gaan sturen en toezien op maatschappelijk partnerschap in de energietransitie. Aan de democratische humuslaag die daarvoor nodig is, gaan zij nu werken. Dat doen ze door in te zetten op meer eigenaarschap van bewoners – letterlijk. In het Klimaatakkoord is voorzien dat 50% van de energieopwekking zal gaan gebeuren door energiecoöperaties. Collectieven, soms al goed georganiseerd maar meestal nog niet, in lokale en regionale gemeenschappen. Zij gaan niet alleen de lasten maar ook de lusten van de energietransitie dragen en ervan profiteren.

Meer info over de RES’en

Je kunt online vinden in welke regio’s Nederland is opgedeeld als het om de Energie Strategie gaat. Elke regio heeft een coördinator van de Energie Strategie. Op dezelfde pagina kun je ook doorklikken naar ‘NPRES contactpersonen’. Dan download je een overzicht van alle coördinatoren per regio (je kunt ook zoeken op gemeenten of waterschappen). Zij organiseren ook bijeenkomsten.

Wil je iets kwijt over de RES’en of over de manier waarop (lokaal) energiebeleid tot stand komt? Dan kun je een mailtje sturen naar thijs@lsabewoners.nl. Die hoort graag van je!

Dit is een artikel van Marije van den Berg (Democratie In Uitvoering), Thijs de la Court (Klimaatverbond Nederland) en Thijs van Mierlo (LSA bewoners).

Foto: LSA Bewoners