In aanloop naar het jubileum op 6 april heeft het Klimaatverbond aan wetenschapsjournalist René Didde gevraagd om een drietal artikelen te schrijven rond een aardgasloze warmtevoorziening. Twee artikelen zijn inmiddels verschenen op onze site; over de rol van groen gas en over duurzame warmtenetten. Nu het derde artikel: het betrekken van bewoners bij het proces naar aardgasloze wijken.

Vast staat dat we afscheid gaan nemen van aardgas. Maar wat dan? Hoe komen we in de toekomst aan warmte? Naast alle technische implicaties is misschien nog wel het belangrijkste vraagstuk: hoe betrekken we bewoners bij de energietransitie?

Klimaat is voor veel mensen nog een ver-van-mijn-bed show

Dorien de Wit (De Beuk): "Besef goed dat het hele klimaatprobleem voor de meeste burgers een ver van mijn bed-show is. Een normaal mens heeft geen enkel idee bij 'aardgasloos'. Op een betrekkelijk selecte groep van experts, believers en betrokkenen na, snapt de overgrote meerderheid van de bewoners niets van een niet-fossiel tijdperk", zegt Dorien de Wit van organisatieadviesbureau De Beuk, dat tal van maatschappelijke transformatieprocessen begeleidt. "Mensen weten intussen natuurlijk wel dat ze hun huis moeten isoleren, minder auto moeten rijden en dat er meer windmolens komen omdat de olie en het gas een keer op raken. Op zijn best is er dan nog een groep die snapt dat minder vlees eten goed is om de klimaatverandering tegen te gaan. En o ja, sinds twee jaar weten we dat de aardgaswinning iets met de aardbevingen en boze Groningers te maken heeft", zegt De Wit.

Klimaat is kortom een ver van mijn bed-show. Mensen redeneren bovendien: "Wat nou, in 2050 ben ik allang dood; waarom zou ik me daarmee bezighouden?" "Klimaatverbinders moeten zich goed bewust zijn van deze stand van zaken", betoogt De Wit. "Ze moeten hun huiswerk goed doen. Er moeten meerdere verhalen klaar liggen waarmee ze bewoners van verschillende achtergronden, bewustzijn en kennisniveau kunnen bedienen."

Veel vragen die eerst goed beantwoord moeten worden

De verhalen over 'aardgasloos' moeten dus aansluiten bij de leefwereld van burgers. "Ze moeten vooral ook heel goed luisteren naar bewoners, want bewoners hebben niet voor niets zorgen. Bewoners moeten antwoord krijgen op de vraag 'waarom moet ik er iets mee?'. Het gaat om hele praktische vragen. Ze denken bijvoorbeeld 'ik kan toch ook een provider kiezen voor mijn telefoon of een energiebedrijf voor mijn stroom, waarom kan dat niet bij warmte? En als mijn huis ongeschikt is voor een warmtenet, kan ik dan verhuizen naar een andere wijk?"

De overheid moet het hele transitieproces naar 'aardgasloze wijken' goed in beeld brengen en daar ook de eigen rol en de rol van het bedrijfsleven aangeven. "Je moet het vertrouwen van burgers winnen en duidelijk maken wat er van ze wordt verwacht", aldus De Wit. "Mensen die 'tegen' zijn vanwege een vermeend eigen belang, moeten niet door bestuurders vanwege NIMBY-redenen worden afgeserveerd. Die gevoelens moet je serieus nemen en onderzoeken. Goed luisteren dus."

"Het zou daarbij helpen om eerdere voorbeelden te benutten van vergelijkbare veranderingen als de energietransitie", denkt De Wit. Zelf is ze bijvoorbeeld betrokken bij het concept van 'de gezonde stad'. "Dat gaat over milieuvervuiling, schuldenproblematiek en onderwijsachterstand, maar zonder dat we deze negatieve materie direct voorop stellen. Een positiever begrip dan 'van het gas af' of 'aardgasloos' zou denk ik ook helpen. Het zou bijvoorbeeld fijn zijn als een alternatief voor aardgas goedkoper is, gemakkelijker is en meer comfort biedt. Je moet dat 'what's in for me'-denken bij burgers niet opzij schuiven."

Bewoners moeten deelgenoot zijn van een mooie nieuwe ontwikkeling

Je moet het verhaal over aardgasloze wijken niet meteen technisch benaderen, vindt ook Jan van der Meer, energiespecialist van bureau Over Morgen en onder meer warmteregisseur in Nijmegen en in de Metropoolregio Amsterdam. "Eerst moet het 'waarom' van aardgasloos duidelijk worden. Daarvoor zijn vier redenen, die voor elk wat wils bevatten. Het is goed voor de bewoners van de aardbevingsregio Groningen, we worden als Nederland onafhankelijker van 'Poetin' en we werken aan de vermindering van de klimaatproblematiek. En, belangrijk voor de mensen die vooral met een economische bril kijken: oude aardgasleidingen nu vervangen is zonde van het geld, want een volgende afschrijvingstermijn van vijftig jaar, halen de nieuwe buizen niet."

Gemeenten zijn aan zet

Van der Meer vindt dat gemeenten de regie moeten nemen om het aardgasvrije tijdperk in te luiden. Maar hoe gaan ze dat de burgers vertellen? "Ze moeten eerst voor hun hele stad een inventarisatie maken van de meest kosteneffectieve alternatieven voor een stadsdeel. Soms is dat een warmtenet, soms gaat het om all-electric en soms om groengas. Ze moeten daarbij goed samenwerken met woningcorporaties en waar mogelijk al met bewonersgroepen. Aldus ontstaat een vlekkenplan van wijken met daarin de verschillende alternatieven ingekleurd. Gemeenten moeten een inspraakronde organiseren en vervolgens het plan in de gemeenteraad verankeren in een omgevingsvisie", zegt Van der Meer.

"Daarna moet het vlekkenplan gecombineerd worden met de investeringsplannen van netbeheerders en woningcorporaties, de rioleringsplannen van gemeenten enzovoorts. Door alle lagen over elkaar heen te leggen ontstaat vanzelf een prioritering in wijken. Vervolgens moet de gemeente met een goed aanbod komen naar de bewoners in de wijk die het eerst aan snee is. Ze moeten niet blanco naar zo'n wijk gaan, maar informatie-avonden organiseren waarin de gevolgen uiteen worden gezet, inrichten van wijkwinkels waar maatwerkadvies wordt gegeven, inclusief een stoomcursus koken op inductie", aldus Van der Meer. "Het moet niet over de hoofden van bewoners gaan. Ze moeten juist het besef krijgen dat ze deelgenoot zijn van een mooie nieuwe ontwikkeling."

Goedkopere alternatieven versnellen de transitie

Om bewoners mee te krijgen, zou het mooi zijn als het aardgasloze alternatief bijvoorbeeld niet duurder of liefst iets goedkoper is dan de huidige energierekening. Veel hangt daarom af van het financieringsplan. Is er een slooppremie voor oude CV-ketels, zijn er leningen mogelijk en bestaan er subsidie voor de onrendabele top en gaat de gasprijs, inclusief de belasting, omhoog? "Dat zijn uiteraard zaken waar het Rijk grote zeggenschap heeft en voor zekerheid moet zorgen. Maar de gemeenten moeten het doen. Het moet een geoliede machine worden, die elk jaar weer nieuwe wijken begeleidt om van het aardgas af te gaan."

Door meerdere wijken in verschillende steden tegelijk aan te besteden, kan vanwege de grootschaligheid kostenvoordeel worden bewerkstelligd, bijvoorbeeld op 'all-electric' en 'nul op de meter'-woningen. "Door de stijgende gasprijs aan de ene kant en de schaalsprong anderzijds komt het break-evenpoint dichterbij. Dat dit ineens heel snel kan gaan, blijkt wel uit de windparken op zee die straks voor 5 cent per kWh kunnen leveren. De overheid zou de uitgespaarde miljarden aan subsidie voor de windparken kunnen inzetten voor aardgasloze wijken. Hoe dan ook, moeten de kosten voor de energietransitie worden gesocialiseerd. De mensen die het eerst aan de beurt zijn, moeten niet meer betalen dan de bewoners van latere wijken."

Lees ook:

Tekst: René Didde